De Nederlandse spelling – een voorstel tot wijziging III

Talen veranderen door de tijd. In sommige talen, zoals het Engels, is dit niet terug te zien in de spelling. Het Nederlands valt in een geheel andere categorie: de Nederlandse spelling wordt om de zoveel tijd aangepast. Vaak zijn dit vrij pietluttige dingen, zoals de beruchte tussen-n die in 1995 ineens verplicht werd, of samenstellingen die met een trema geschreven moesten worden in plaats van met een koppelteken, of juist andersom.

Aan de basis van de Nederlandse spelling wordt echter niet getornd. In het eerste deel had ik het al over de klinkers gehad en daar heb ik nog het een en ander laten liggen, dus ga ik er nu verder op in.

Deel 3: Nogmaals de klinkers

In het Nederlands zijn open klinkers doorgaans lang. Simpele woorden als na, zo en nu hebben allemaal een lange klank. Dit gaat echter niet op voor bijvoorbeeld de e. Woorden als de, ze en je bevatten helemaal geen lange klank. De e neemt dan ook een bijzondere positie in: het is met stip de meest voorkomende letter in het Nederlands. Niet alleen omdat de e in combinaties als oe, eu, ie en ei voorkomt, maar ook doordat de letter drie klanken representeert:

De stomme e als in een

De korte e als in en

De lange e als in één

In onbeklemtoonde lettergrepen hebben we doorgaans te maken met de “stomme e”, zowel in “open” als “gesloten” lettergrepen:

Onbeklemtoond: de

Onbeklemtoonde open lettergreep: deze

Onbeklemtoonde gesloten lettergreep: negen

Om toch een lange e aan het eind van een woord aan te duiden, wordt de e verdubbeld:

nee

twee

idee

Hierin verschilt de e van de a, de o en de u, die maar twee klanken representeren. De i representeert ook maar twee klanken, maar de i is eveneens een uitzondering, maar dan om historische redenen. De i is immers de enige klinker die niet verdubbeld wordt. In plaats daarvan schrijven we ie. Dat vind ik prima, maar waar ik niet zo gelukkig mee ben, is dat de ie vaak wordt geschreven als een i had volstaan:

Open (onbeklemtoonde) lettergreep: die

Open (beklemtoonde) lettergreep: dieren

Klemtoon niet op laatste lettergreep: olie

Immers: het zijn open lettergrepen, dus wordt de klank automatisch lang. De ie zou alleen gebruikt moeten worden bij gesloten klinkers of om de klemtoon aan te geven. In de volgende woorden gaat het wel goed:

Gesloten lettergreep: dier

Open lettergreep met i: direct

Klemtoon op laatste lettergreep: strategie

In het meervoud houden we immers ook rekening met de klemtoon:

olie – oliën

strategie – strategieën

Dit maakt de gekke spelling van een woord als olie er alleen nog maar raadselachtiger op. Ik zou willen voorstellen om het woord zonder de overbodige e te schrijven. Wanneer we in open lettergrepen volstaan met een i, dan verandert natuurlijk ook het meervoud:

drie: dri/driën

kolibrie: kolibri/kolibri’s

notitie: notiti/notiti’s

Leeuweriken-regel

Dan kunnen we ook meteen de belachelijke leeuweriken-regel bij het grofvuil zetten. Het idee is dat onbeklemtoonde lettergrepen altijd “kort” zijn, waardoor het meervoud van leeuwerik met maar één k wordt geschreven. Dit is fout om twee redenen:

1) De regel gaat alleen op voor de e en niet voor andere klinkers, zoals we eerder hadden gezien.

2) In een woord als leeuwerik is er nog een bijklemtoon en die valt op de beruchte laatste lettergreep. De bewering dat de laatste lettergreep onbeklemtoond is, is dus allesbehalve juist.

Een goed voorbeeld van de invloed van deze bijklemtoon kan gezien worden in de volgende verbuigingen:

Bussum – Bussumer

Hilversum – Hilversummer

Doordat de laatste lettergreep van Bussum onbeklemtoond is, wordt de m niet verdubbeld. In Hilversum valt de bijklemtoon op de laatste lettergreep (volgens sommigen de hoofdklemtoon, maar als Hilversummer leg ik de klemtoon toch echt duidelijk op de eerste lettergreep) en daardoor wordt de m wel verdubbeld. Hoe tegenintuïtief de regel is, blijkt wel uit het feit dat de Bussumerheide in Hilversum als “Bussummerheide” wordt aangeduid. En inderdaad, dat is veel logischer.

Denk maar aan een woord als sector. Dat woord heeft een “onregelmatig” meervoud (sectoren), waarbij de o-klank dus verandert. Door de toevoeging van –en wordt de tweede lettergreep geopend en daardoor komt er een lange o. Ook verandert de klemtoon. Open lettergrepen hebben namelijk de neiging de klemtoon “aan te trekken”. Toch is er niets mis met de spelling van het meervoud, die is volledig fonetisch. Dit in schril contrast met het woord Bussumer. Natuurlijk “weten” we dat de tweede u in Bussumer kort is, maar de spelling suggereert een klemtoonverschuiving en dat is dus niet het geval. Kortom: de “leeuweriken-regel” deugt niet.

Dubbele klinkers

Dit artikel ging over de merkwaardige positie van de i in de Nederlandse spelling. Het idee was dat de i-klank in een open lettergreep alleen met ie geschreven zou moeten worden als het aan het eind van het woord komt en beklemtoond was. Dat kan ook op de andere klinkers worden toegepast. Hoewel we veel woorden letterlijk uit het Frans overnemen, hebben we soms de neiging deze woorden op onze eigen, onnavolgbare manier te schrijven:

cadeau - kado

niveau - nivo

Een belangrijk verschil tussen het Frans en het Nederlands is dat de klemtoon in het Frans vrijwel uitsluitend op de laatste lettergreep valt, terwijl het in het Nederlands meestal op de eerste lettergreep valt. Om in de bovenstaande gevallen aan te geven dat de klemtoon op de laatste lettergreep valt, moeten de o’s dus worden verdubbeld, net als de ie in strategie.

Omgekeerd is er in het Nederlands een rare regel die zegt dat de klinkers verdubbeld dienen te worden bij verkleinwoordjes:

auto – autootje

diploma – diplomaatje

Wat klopt hier niet? Juist, de klemtoon verandert niet, dus moet er helemaal geen dubbele klinker komen! Waarom het dan toch gedaan wordt? Tja, iemand heeft kennelijk gedacht dat lezers niet zouden snappen dat de t bij het achtervoegsel –tje hoorde. Dus nu wordt maar gedaan alsof de t bij de laatste lettergreep van het oorspronkelijke woord hoort. Erg raar. Bovendien verander je er soms, zoals in het geval van het kleine diploma, de betekenis van het woord mee. Kortom: weg met die regel.

Al met al zijn de voorgestelde veranderingen:

1) Klinkers worden alleen verdubbeld in gesloten lettergrepen of als de klemtoon op de slotlettergreep valt.

2) Bij korte klanken wordt de slotmedeklinker in het meervoud altijd verdubbeld tenzij de laatste klinker een stomme e is.

3) Bij verkleinwoordjes met –tje wordt de voorafgaande klinker niet verdubbeld.